Ӟеч ужъёсыз асьмелы кылизы

Марлы бен кылбуръёс гожъяськод,

Чик юнме кужымдэ быдтӥськод? –

та выллем юан пуксе, дыр, котькуд кылбурчилэн азяз – азьвыл но, али но. Озьы луоз, дыр, котьку но.

Ашальчи Оки кылбураны кутскиз 1918 арын, Быдӟым Октябрь бере ик. Нылкышно кылбурчиос сярысь веранэз ик ӧй вал на. Удмурт кылын кылбур гожъясьёсмы пиосмуртъёсыз но чиньыен лыдъямон гинэ вал. Гожъяны кутскиз со, сюлэмыз косэмен, выль улон-вылонэ кыстӥськеменыз, мылкыдыз бурдъяськемен. Соин ик малы гожъямез сярысь юасьлы но со ас сяменыз валэктэ:

— Бен юад-а, юад-а, эше,

Бусыысь ӵуж кисьмам сезьылэсь,

Марлы со уй-нунал ӵаштыртэ,

Уй-нунал ас понназ вераське?

 

Шур вулэсь нош юад-а, эше,

Марлы со дугдылтэк жальыртэ,

Дугдылтэк ас понназ куаретэ?

 

Уӵыед но тулыс садъёсын

Марлы бен ӝыт-ӵукна весь чирдэ –

Тон юад-а сое?

Тӥни озьы кылбурчилы гожъяськон – солэн аслаз быдэс улонэз со. Гожъятэк кылбурчи улыны уг быгаты. Омыртэк, вутэк выллем. «Ашальчи Оки кызьы быгатэ, озьы гожъя, озьы кырӟа…- шуиз мукетыз со вакытысь поэт Кузёбай Герд. – Кылбуръёссэ чеберъяны, чильтэръяны уг сюлмаськы… Кылбуръёсы ӵуж ӟег кадь ик сюреласькозы шуыса оскыса, со кылбуръёссэ уг чеберъя… Чик сюрелэз, тысез ӧвӧл бере, буш ӟег йырлэн мар пайдаез вань? Чик сюлэме пырымон кылъёсыд ӧвӧл бере, малы чик юнме кылбуръёс гожъялод?.. Соин ик Ашальчи вера ке, сюлэм пыдсысьтыз ик кылъёссэ поттыса вера».

Сюлэм пыдсысь ик потэм кылъёс туж трос лыдӟисьёслэн но сюлмазы мертчиськизы. Ашальчи Окилэн кылбуръёсысьтыз туж умой адӟиськизыреволюция бере удмурт нылкышноослэн малпанъёссы, мылкыдъёссы. Со мылкыд выль улонлы, эриклы шумпотонэн пачылмемын но вуж улонлэн кылем ырсеныз пожаськемын вал. Сои ник егит нылмуртлэн кылбуръёсыз шумпотон но, йыркур но, мӧзмон но валче уло.

*     *     *

Акулина (Лина) Григорьевна Векшина вордӥськиз туала Грахово районэ пырись Кузебай гуртын 1898 арын 4 апреле. Тодмо ини, соку удмурт крестьян семьяын улон капчи ӧй вал. Озьы но Векшинъёслэн атайзы пиналъёссэ гожтэтлы дышетыны тыршиз. Грах селоын двухклассной земской школаын дышетскиз Окыль но. Удмурт нылъёс пӧлысь чылкак огназ. Нырысь пал ӟуч кыл но тодытэк. Ӝоген со ас ёзъёссэ сутӥз но азьланб дышетскыны кошкиз – Карлыган гуртысь Центральной удмурт школае. Дасяськиз удмурт пиналъёсыз югытэ поттыны, соосыз ас кылынызы грамоталы дышетыны, соослы тодон-валан сётыны.

16 арес нылаш дышетӥсь луиз. Ужаз Карлыганлы матысь Кушкет гуртын. Отыни к пумитаз со революциез, граждан ожез.

Советской власть кылдэм бере ини, улон ӧжыт буйгатскыса, Лина пыре Казаньысь университетэ, дышетске рабфакын но медицинской факультетын. 1928 арын со ужаны кутске удмуртиысь Юкаменск районын, калыкез син висёнлэсь утялтэ. Собере со ужен ик Алнаше вуэ.

Быдӟым Отечественной войналэн нырысь нуналъёсысеныз ик Лина Григорьевна фронтын, полевой госпитальын. Котыраз снарядъёс пуштылыку, со операциос ортчытъяз. Озьы, война йылпумъяськытозь, фронтлэн азьпал радаз секыт но дано ужез быдэсъяз военврач А. Г. Векшина.

Война бере со выльысь Алнаше берытскиз. Районысь гуртъёсын, коркалы быдэ пыраса, трахома висёнлы пумит ожмаськон. Удмурт шаерамы котырысь республикаосынлэсь азьло быдтэмын вал трахома – та ужын туж трос лэсьтӥз врач Лина Григорьевна векшина, солэн тыршемез пусъемын Удмурт АССР-ысь заслуженной врач дано нимен.

*       *      *

Озьы тӥни, удмурт кылбурчи но врач сояз но, таяз но удысын – азьпал радын, сюрес лёгисьёс пӧлын.

Граховоын дышетскыкуз ик, егит ныл яратӥз ӟуч классической литератураез. А. С. Пушкинлэсь но С. Е. Есенинлэсь кылбуръёссэс туж тросэн йыраз возьылӥз. Революция бере со пумиське удмурт газетэн, отын печатлам удмурт кылбуръёсын. Классической поэзилэсь адӟем карыса но ас калыкезлэсь кырӟанъёссэ тодаз вайыса гожъяны кутске со аслэсьтыз кылбуръёссэ. Газетэ ыстэм произведениоссэ печатланы кутско.

Ашальчи Оки нимын гожъяны кутскись ныл тужгес но мыло-кыдо луиз, «Гудыри» газет потыны кутскем бере. Со вакыт ӧй на вал вань калыклы валамон туала литературной удмурт кылмы но, тодмо ӧй вал на удмурт кылын гожъян амалъёс но. Сюрес лёгисьёслы сое ваньзэ асьсэлы кылдытоно луиз. Калык вераськонысь, кырӟанысь бырйылӥз Ашальчи Оки ас сюлэм висёнзэ но шумпотонзэ вераны самой тупась кылъёс. Озьы со быгатӥз аслэсьтыз гинэ ӧвӧл, трос удмурт нылкышноослэсь пыдлось малпанъёссэс шараяны. Соин ик со кылбуръёс «ас кожазы» кадь, ӵуж сезьы музэн ӝужало, шу рву кадь жильырто, уӵы кадь чирдо.

Ма сярысь вал со «ас кожазы» кылдӥсь кылбуръёс? Вордӥськем шаерлэн чеберез, азьпал улонлы оскон, шулдыр улонэз ӝоггес вуттон, вань вужмемзэ, кырсьсэ улонысь порыса куштон, чылкыт, сайкыт яратон сярысь. Со кылбуръёс удмурт нылъёсты ӧтизы, вашкала дырысь кортнаса, зӥбыса возись «висёнлэсь» — вань мылкыдзэс ватыса возьытӥсь возьдаськонлэсь мозмыса, ас малпанъёссэс шара вераны, нылмурт данзэс вылэ ӝутыны. Бен, кызетӥ аръёсы нылкышнолэн улонын пиосмуртэн одӥг кадь правоё луонэз понна нюръяськоно вал на, Советской властьлэсь умой кутэм законъёссэ улонэ мур пыӵатоно вал. Та ужпум сярысь Ашальчи Оки туж ӟырдыт вера:

Милемыз азьлане ӧтиськод ке,

Сьӧд тэльысь милемыз югытэ

Потыны дугдытэк дышетскод ке, —

Ми тонэ гажаськом, вай кидэ!

 

Нош югыт сюресмес ӵоктаса,

Дышетскон ужпуммес пыкиськод ке,

Нылкышно уж луоз гур дурын,

Аракы пӧзьтонын, шуиськод ке, —

Ми тонэ уй-нунал каргаськом,

Тушмонэ ми тонэ понӥськом!

Советской обществоысь вань калыклы выль мылкыдъёс пыӵатон – со туж бадӟым гражданской, политической ужпум. Соин ик Ашальчи Окилэн кызетӥ аръёсы гожтэм кылбуръёсыз, соос яратон сярысь ке но верало, ӵем дыръя бадӟым гражданской темаослы пӧрмо. Нылмуртлэн мур яратонэз сярысь веран но обществолы туж кулэ вал. Сое Ашальчи Оки быгатыса возьматӥз. Юнме шат кылбуръёсыз, калык кырӟан луыса, шаере вӧлмизы. Али но композиторъёс соослы музыка гожъяло.

Ашальчилэн кылбур сборникез 1925 арын «Сюрес дурын» нимын потӥз. Собере кылбуръёс ӧз гожъя ни. 1968 арын произведениосыз выльысь печатламын «Мон тодам ваисько» книгаын.

Кызетӥ аръёслэн пумысенызы витьтонэтӥ аръёслэн шор вадесозязы Ашальчи Оки ӧз гожъя. Нош литературамылэсь будэмзэ со ялан сак эскериз. Трос лыдӟиз. Литературамы азинскем понна шумпотылӥз. «Кыӵе шумпотӥ мон «Дась лу» потэмлы! Та аре самой сюлэмез шунтӥсь учыр вал со мыным!» — гожтэ Ашальчи Оки 1968 арын Г. Красильниковлы гожтэтаз. Кӧня гожтэтаз шумпотыса вера со егит удмурт кылбурчиос ӝужам сярысь!

Выльысь гожъяны кутскиз писатель 1956 арысен. «Малпай «Пинал дыр» выллем повесть-а, мар-а гожтыны… Со луоз, пинал дырысен кутскыса, мынам вань улонэ. Медицинаын но литератураын улонэ», — ивортэ со А. Н. Клабуковлы. Книга бордаз Ашальчи Оки вуэмезъя сюлмысь ужаз, пичиесь-пичиесь люкетъёсын гожъяз. 1956 арын со быдэстӥз «Мынам абие» пичи вероссэ. Азьвыл улон укыргес пеймыт буёлъёсын суредамын шуыса, со веросэз ӧз поттэ. Озьы ке но, Ашальчи Оки выльысь гожъяны бурдъяськиз ини. Мукет гожтэтаз со выль веросъёсыз сярысь шуэ: «Но та веросъёс нылпиослы ӧвӧл. Бадӟымъёслы – нылпиос сярысь… Вал сыӵе писатель, Аверченко… Солэсь мон сыӵе книгазэ лыдӟи вал, куке туж кемалась… Мыным со книжка туж яраз… Солэсь адӟем карыса гожъяй кадь мон нылпиос сярысь веросъёсме».

Пичиесь веросъёс Ашальчи Оки гожъялляз 1918 арысен ик. Соос потылӥзы «Гудыри» но мукет газетъёсын, «Кенеш» журналын. Кӧняез ке печатламын 1958 арын «Молот» журналын, 1968 арын «Дась лу!» газетын, «Гудыръян дыръя» книгаын, «Шуныт зор» хрестоматиын. Тросэз нош шедьтэмын ини берло, писатель кулэм бере, солэн бумагаосыз пӧлысь. Соос та дырозь потылэмын ӧй вал.

Ашальчи Оки трос гожъяны малпа вал на. «Кыӵе паймоно кадь дыръёс вуизы!» — мылкыдыз пачыласа ик вазиське со одӥг гожтэтаз. Нош тазалыкез лябомиз ини. 1973 арын Ашальчи Оки поэт (Лина Григорьевна Векшина врач) кулӥз. Солэн ӟеч ужъёсыз асьмелы, мӧйыослы но егитъёслы, асьмелэн пиналъёсмылы кылизы. Со понна ик ӟеч адямилы тау кариськом.

                                                                                      

 Алексей Ермолаев

Ашальчи Оки «Тон юад мынэсьтым. Кылбуръёс, веросъёс, гожтэтъёс.»

Ижевск «Удмуртия» издательство 1978 ар   

Оставьте комментарий